پنج سال از مرگ پرویز مشکاتیان گذشته است (۲۹ شهریور ۱۳۸۸)، اما خاطره آثار او در اذهان ایرانیان همانند فولادی که هر روز صیقل می‌خورد و جلا و جلوه‌ای تازه‌تر می‌یابد،بیشتر ماندگار می‌شود.

تاثیر کارهای او را بر نسل جوان موسیقی که علاقه‌مند به تحول و ارائه کارهای نو در ساختار موسیقی سنتی بوده و هستند می‌توان حس کرد. برخی از رپرتوارهای او در گروه‌های جوان و میانسال موسیقی نفوذی شگفت‌انگیز پیدا کرده است و در گوشه‌گوشه این مرز و بوم اجرا می‌شود.

او از سال‌های جوانی به آهنگسازی و ملودی‌پردازی روی‌آورد و تا آخرین روزهای حیاتش از این کار دست نکشید. وجه مشخصه کار او بسط و گسترش ملودی و در عین حال توسعه گروه‌نوازی در قالب اضافه‌کردن سازهایی تازه به گروه عارف بود.

به نوشته محمدرضا لطفی در بولتن داخلی آوای شیدا "عمق فضای موسیقایی‌اش و نیز اجرای سنتورش در چارچوب کارهای استاد پایور بود، اما ذائقه خاص خراسانی خود را نیز بدان افزوده بود" و به درک و دریافتی از موسیقی و تلفیق آن با شعر رسیده‌بود که او را از همقطارانانش ممتاز می‌کرد.

مشکاتیان ردیف‌دان به معنای دقیق کلمه نبود، اما آشنایی مطلوبی با ردیف داشت و شاید همین آزادی و بند نشدن به ردیف سبب شد که برخی از کارهایش در فضایی ترکیبی غلیان بخورد و مخاطب و شنونده را بیشتر مجذوب خود کند.

گوش خوب، وسواس در اجرای ظرافت‌های موسیقی، تسلط به ریتم و درک منطقی و استدلال و ذهنیت هنری،شناخت عمیق از ادبیات و شعر کهن و نو، همه در یک آن در زمانی که او به نواختن می‌پرداخت در کارگاه ذهن او به کار می آفتاد و آفرینش‌هایی شگفت‌انگیز در ملودی و آهنگ را سبب می‌شد.

اگر چه حجم عمده آثار پرویز مشکاتیان شنیدنی است، اما آثار زیر را به نوعی می‌توان موفق‌ترین آثار این چهره نام‌آشنای موسیقی به شمار‌ آورد.

همکاری با پریسا؛ نشانه‌های اولیه یک نبوغ

استعداد ویژه مشکاتیان از همان نخستین کارها نمایان شد. مجموعه‌ای از تصانیف و قطعات که با خوانندگی پریسا (فاطمه‌ واعظی) در دستگاه ماهور با همراهی گروه عارف اجرا و ضبط کرد نشان داد که او بر چند نکته تمرکز کرده‌ که در کارهای بعدی او به عنوان نشانه‌هایی از ویژگی‌ کاری اش تشخص پیدا کرد.

بیرون کشیدن صدایی شفاف از گروه در حالی که تا قبل از آن عمده اجراهای سنتی صدایی کمتر پاکیزه داشتند و نیز توجه به برخی ابداعات در سازآرایی و چینش سازها در ساختار گروه‌‌های موسیقی سنتی از جمله این نکات بود.

صدای پریسا که به نوعی بدیل شجریان در بخش آواز زنان به شمار می‌آمد هم در قطعات "تاب بنفشه" و "حریم خلوت" در دستگاه ماهور این دو قابل توجه بود.

به خصوص قطعه حریم خلوت که برداشتی مدرن تر در جواب آوازهای بر اساس ردیف را نمایان ساخت که مشکاتیان بر اساس گوشه چارپاره(مرادخانی) در دستگاه ماهور آن را تنطیم کرده و پریسا خواند.

چاووش چهاری که به لاله بهار ختم شد

جدای از کارهای اولیه‌ای که با پریسا و هنگامه اخوان انجام داد، نخستین کار جدی او آلبوم چاووش چهار بود با شهرام ناظری در دستگاه شور که در همان کوران انقلاب در روی اول این آلبوم منتشر شد و سپس در سال ۱۳۶۵ در آلبوم لاله بهار (نام تصنیفی از ملک الشعرای بهار با آهنگ مشکاتیان) باز نشر شد.

لاله بهار آلبومی بود که مشکاتیان به دلیل علاقه به محمدتقی بهار و به یاد او آثاری را ساخت. ساخته‌های مشکاتیان از آثار بهار به این اثر محدود نشد و در همان سال‌ها او مجموعه‌ای از شعرهای با گویش خراسانی را در قالب تصنیف و آواز ساخت که محمدرضا شجریان آنها راخواند، اما هیچگاه منتشر نشد. همچنانکه برخی دیگر از آثار او با شجریان هنوز فرصت انتشار پیدا نکرده‌اند.

در‌ آلبوم لاله بهار تصنیف "مرا عاشق"در فضایی برانگیزاننده و حماسی ساخته شده است. پیش درآمد شور که در ادامه به چهارمضراب شورانگیز ختم می‌شود از جمله آثاری است که ذوق مشکاتیان در بسط و توسعه ملودی را نمایان می‌سازد.

بیداد و انتشار در فضایی رخوت‌انگیز

محمدرضا لطفی چند مدتی بعد از مرگ مشکاتیان یادداشتی برای او نوشت و در بولتن آوای شیدا منتشر و در‌آن اشاره کرد که "آلبوم بیداد در سال ۱۳۵۸ ضبط شد".

او نوشت که "تار اولیه این اثر را حسین علیزاده نواخت، اما بعدها به دلیل برخی اختلاف نظرها خودش مجبور شد به استودیو برود و به بازنوازی آنچه یار قدیمی او نواخته بود، بپردازد و میکس کار را نیز برعهده گرفت".

آلبوم بیداد اما در سال ۱۳۶۴ منتشر شد و آنچنانکه شجریان در کتاب رازمانا (گفت وگو با شجریان درباره آثار و دیدگاه‌هایش) و نیز گفت‌وگوی خود با بی‌بی‌سی فارسی گفته‌ است، بعد از انتشار فضایی سیاسی را نیز در اطراف خود به وجود آورد.

بیداد گوشه‌ای است در دستگاه همایون که قابلیت تبدیل شدن به آوازی مستقل را هم دارد، شجریان روی شعری از حافظ که بیتی از آن اعتراض چند نماینده مجلس ایران را به دنبال داشت به نوعی انتقاد و اعتراض خود به وضعیت موجود را بیان کرد. بیت چالش برانگیز این بود:
شهر یاران بود و یاد مهربانان این دیار
مهربانی کی‌ سرآمد شهر یاران را چه شد

شجریان به بی‌بی سی گفت او را برای یک شب بازداشت هم کرده‌اند.

بیداد نخستین کار مفصل و سازمان یافته مشکاتیان بود، ترتیب قطعات و آواز و نیز فضای کلی کار از اثری فکر‌شده حکایت می‌کند آن هم از جانب فردی که در زمان آفرینش این اثر تنها ۲۴ سال سن داشت.

از آستان جانان تا قاصدک

مشکاتیان را باید تنها نوازنده سنتوری به شمار‌ آورد که در فضای مدرسی مرکز حفظ و اشاعه سنتور را با نمد می‌نواخت. و این از عجایب روزگار بود که فردی چون داریوش صفوت که در این زمینه‌ها بسیار سخت‌گیر بود، راضی شد تا مشکاتیان با نمد سنتور بنوازد.

بعدها این نوازنده جوان به یکی از مهمترین تکنوازان سنتور در تاریخ موسیقی معاصر تبدیل شد. از جمله نخستین آثاری که او به صورت تکنوازی سنتور منتشر کرد "بر آستان جانان"بود با همراهی تنبک ناصر فرهنگ‌فر و آواز شجریان در نغمه بیات ترک.

دو تصنیف بسیار شنیدنی در این اثر به همراه پیش‌درآمدی نسبتا بلند و چهارمضرابی که همانند دیگر‌ آثار مشکاتیان در ادامه پیش‌درآمد نواخته می‌شود، اثر را شنیدنی و گوشنواز کرده‌ است که تا سال‌های سال در خاطره اهالی موسیقی باقی خواهد ماند.

ویژگی این اثر اجرای بداهه و روی صحنه آن بود که از آمادگی صدای شجریان حکایت می‌کرد. بر‌آستان جانان در سال ۶۲ در سفارت ایتالیا اجرا و دو سال بعد منتشر شد.

از این اثر می‌توان به عنوان یکی از آثار شاخص در موسیقی‌بداهه‌نوازی و بداهه‌خوانی ایران یاد کرد. اوایل دهه ۷۰ مشکاتیان به همراه شجریان و همایون شجریان اجرایی را در دستگاه ماهور روی شعری از مهدی اخوان ثالث با عنوان قاصدک در خارج از ایران(آلمان) اجرا کردند که به رغم تلاش فراوان برای دریافت مجوز از ارشاد دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی امکان پخش رسمی آن فراهم نشد، اما به صورت غیر رسمی تقریبا علاقه‌مندان به موسیقی آن را شنیدند.

گفته می‌شد که بخش ممیزی وزارت ارشاد به بخشی از شعر آواز این آلبوم که از سعدی بود ایراد گرفت،‌ آنجا که شجریان در گوشه دلکش می‌خواند:
جماعتی که نظر را حرام می‌گویند
نظر حرام بکردند و خون خلق حلال

اگر چه به نظر می‌رسد شعر تصنیف قاصدک نیز حاوی پیامی سیاسی بود که احتمالا مجموعه ممیزی موسیقی وزارت ارشاد توان تایید‌آن را برای تبعات احتمالی بعدی نداشت.

پیش ازاین اثر و در سال ۶۱ او به همراه محمد موسوی و شجریان آلبوم سرعشق را در دستگاه ماهور اجرا کردند. اثری که با سه‌تار مشکاتیان منتشر شد و جلوه‌ای دیگر از توانایی‌های او در سه‌تارنوازی را بروز و ظهور داد.

عمومی‌کردن مرکب‌نوازی و مرکب خوانی

تا قبل از انتشار آلبوم نوا (مرکب‌خوانی) تصور عمومی از مرکب‌خوانی و مرکب‌نوازی در موسیقی ایرانی امری پیچیده و صعب به نظر می‌رسید، اما با انتشار این اثر در دستگاه نوا که مدگردی‌هایی به آوازهای بیات ترک، شور و سه گاه دارد، مشخص شد که می‌‌توان کارهای سخت را هم به آسانی انجام داد.

علاوه بر چهارمضراب و تصنیف شنیدنی "جان جهان" که از فضای موسیقی خراسان بزرگ الهام گرفته است، صدای بم شجریان در خواندن آوازها نیز جلوه‌ای تازه از توانایی‌های او را بروز و ظهور داد.

در مجموع همکاری‌های شجریان با مشکاتیان، در نزدیک به ۱۵ آلبوم رسمی و منتشر شده و البته ده‌ها آلبوم مجلسی و محفلی، را باید یکی از مهمترین سرفصل‌های تاریخ موسیقی سنتی ایران به شمار آورد. آوازها و جواب‌ آوازهایی که حاصل همکاری و همذات‌پنداری این زوج هنرمند بود و توانست فضایی متفاوت از موسیقی سنتی را در منظر علاقه‌مندانش قرار دهد.

آلبوم دود عود در دستگاه نوا، اثری بود که نخستین بار با تنظیم کامبیز روشن‌روان ملودی‌های مشکاتیان را در بستری ارکسترال از سازهای موسیقی سنتی و کلاسیک به نمایش گذاشت.

نکته جالب توجه این که روشن‌روان بعد از ربع قرن از انتشار این اثر در برنامه موسیقایی ۲۳ تیر ۱۳۹۱ دستان (شبکه آموزش) گفت که یکی از قطعات این اثر ساخته اوست که به نام مشکاتیان منتشر شده است.

اما این گفته‌ها از ارزش کلیت اثر کم نکرد و سبب شد تا برخی دیگر از آثار مشکاتیان نیز در قالب تلفیقی از سازهای غربی و ایرانی منتشر شود که از جمله آنها می‌توان به دو آلبوم "جان عشاق" و "گنبد مینا" به آهنگسازی محمدرضا درویشی اشاره کرد.

دستان، نماد چهارگاه ایرانی

دستگاه چهارگاه از جمله آوازهایی است که اجرای آن در منظر اهل موسیقی پهلوانی می‌خواهد و آلبوم دستان شجریان به واقع نمادی از توانایی‌های حنجره‌ای این چهره نامی آوازی را در معرض عموم قرار داد.

این اثر از منظر موسیقایی نیز درخشان است. قطعه چکاد ابتدای این آلبوم که به گفته مشکاتیان، در سفری در منزل یکی از دوستان در پای قله دماوند و با الهام از این نماد عظمت ایرانیان ساخته شد، نمونه‌ای از ظرفیت‌های موسیقی ایرانی در قالبی تازه را نشان داده است.

اگرچه در همان سال‌ها رامبد صدیف هم با خواندن و عرضه چهارگاه مرکب در تالار وحدت، هیمنه‌ای تازه به این دستگاه و قابلیت‌های‌آن داد، اما دستان را باید یکی از درخشانترین چهارگاه‌های تاریخ موسیقی معاصر به شمار آورد که اوج خلاقیت آهنگساز و خواننده در آن بروز و ظهور یافت. تصنیف صبح است ساقیا و روایتی که مشکاتیان از قطعه‌ای از علی‌اکبرخان شهنازی در این آلبوم به دست داد از ذهن خلاق و نوع نگاه و بهره‌برداری‌اش از این قطعه قدیمی خبر می‌دهد.

صبح مشتاقان، فصلی تازه در همکاری با خوانندگانی دیگر

پیوند خانوادگی مشکاتیان با شجریان سبب شده بود این دو تن در تمامی دهه شصت به نقطه اوج موسیقی سنتی تبدیل شوند تا اینکه اندک اندک اختلافات سر باز کرد، هر دو آلبوم‌هایی را با همکاران دیگری منتشر کردند.

پیش از آن مشکاتیان به تشویق شجریان آلبومی را با عنوان صبح مشتاقان با آواز علی جهاندار در نغمه ابوعطا منتشر کرده بود.

مژده بهار و چهارمضراب خزان

صبح مشتاقان اقبالی مناسب یافت و سبب شد تا مشکاتیان به صرافت کاری دیگر با علی‌ جهاندار بیفتد؛ "مژده بهار". به گفته جهاندار در گفت وگویی با روزنامه شرق، همکاری او در این اثر قربانی برخی اختلافات شد و او ترجیح داد پا از این کار کنار بکشد تا فضا برای خواننده‌ای دیگر باز شود؛ ایرج بسطامی که پیش از آن یک بار تجربه همکاری با مشکاتیان را در آلبوم افشاری مرکب یافته بود.

افشاری مرکب پیش از این با صدای شجریان ضبط شده بود و قرار بود منتشر شود که همان اختلافات مانع کار شد و نتیجه آن شد که مشکاتیان به تمرین گروه عارف با ایرج بسطامی روی آورد.

بسطامی نخستین بار این اثر را در تالار وحدت اجرا کرد تا نوید خواننده‌ای با صدایی منحصر به فرد در اوج را بدهد. تصنیف "الا‌ یا ایها الساقی" در افشاری مرکب نمادی از موسیقی عرفانی است که شکوهی خیره‌ کننده را در خود مستتر دارد.

بهره‌گیری مناسب و به جا از ساز دف (که از شگرد‌های کارهای مشکاتیان است) و نیز حجم خوب ارکستر موسیقی سنتی گروه عارف و در کنار آن نوع تقسیم بندی و سازآرایی که او با ترکیب کلی گروه انجام می‌داد ٰ اثر را شنیدنی کرد.

درنهایت ایرج بسطامی این توفیق را یافت که مژده بهار را هم بخواند. اثری که در آن یکی از زیباترین قطعات ساخته مشکاتیان مجال بروز یافت.

این قطعه که "خزان" نام دارد، به گفته مشکاتیان از ایده‌ افتادن برگ درختان در فصل پاییز الهام گرفته شده است.

قطعه البته بر اساس نغمه‌ای از موسیقی نواحی منطقه خراسان الهام گرفته شده است به نام"مقام الله" و توانایی مشکاتیان در بسط و توسعه این ملودی ۳۰ ثانیه‌ای و تبدیل آن به قطعه‌ای ۸ دقیقه‌ای با تصویرسازی‌هایی بدیع را نشان می‌دهد.

مشکاتیان آثاری دیگر هم منتشر کرد از جمله "مقام صبر" با علیرضا افتخاری، "وطن من" با صدای بسطامی و آثاری با حمیدرضا نوربخش و علی رستمیان که در نوع خود شنیدنی و جذابند، همچنان که برخی از آثارش امکان عرضه عمومی پیدا نکردند که از جمله آنها کنسرت آخرش با شهرام ناظری و یا آلبوم‌هایی با شجریان که فرصت انتشار عمومی پیدا نکردند.